Od Ministra pravde i Vrhovnog državnog tužioca očekujemo da hitno pokrenu postupke utvrđivanja odgovornosti uprave Zavoda za izvršenje krivičnih sankcija (ZIKS) i Osnovnog državnog tužilaštva zbog toga što u proteklih 10 mjeseci nisu u skladu sa zakonom procesuirali torturu i nečovječno i ponižavajuće postupanje izvršeno nad najmanje trinaest zatvorenika prebijanjem u ZIKS-u, kako je utvrdio i Ombudsman u mišljenju od 24.11.2015. Zatvorenici su zlostavljani posle težeg incidenta u kome je nekoliko zatvorenika napalo pripadnike zatvorske policije 14. januara ove godine.

Povrede zatvorenika je utvrdio i sudski vještak još 19. januara 2015. Posebno je šokantan nalaz vještaka, koji je objavio Ombudsman, po kojem je jedan od zlostavljanih zatvorenika pretrpio čak 46 udaraca tupom silom.

Činjenica da je do torture došlo tek po odlasku Ombudsmana iz zatvora, koga je uprava ZIKS-a prethodno pozvala da bi se uvjerio da osuđenici nisu zlostavljani, ukazuje na planirano organizovano djelovanje u pravcu izvršenja krivičnih djela Mučenja i Zlostavljanja. Ombudsman je naknadno utvrdio i objavio da su zatvorski službenici organizovano, u grupi prebijali zatvorenike.

Državno tužilaštvo je do danas optužilo samo jednog zatvorskog policajca zbog prebijanja jednog zatvorenika, ali ne i druge koji su u tome neposredno učestvovali, odnosno koji su omogućili, podržavali ili prikrivali intenzivno zlostavljanje zatvorenika posle incidenta. ZIKS (u sastavu Ministarstva pravde) je disciplinski kaznio samo dva zatvorska policajca zbog prebijanja jednog zatvorenika.

Ombudsman je o ishodu svog ispitnog postupka javnost obavijestio tek nakon deset mjeseci, što takođe nije dovoljno efikasno u slučajevima torture prema evropskim standardima. Iz mišljenja Ombudsmana se saznaje da ni Osnovno državno tužilaštvo ni ZIKS nisu blagovremeno i djelotvorno sarađivali s njim u ispitnom posupku.

Imajući u vidu sporo i nedjelotvorno postupanje državnih organa, može se zaključiti da u Crnoj Gori nije uspostavljena politika i praksa ”nulte tolerancije torture” kako su to međunarodne organizacije od Crne Gore prethodno i izričito zahtijevale. Podsjećamo da je Evropska komisija u nedavno objavljenom izvještaju o napretku Crne Gore za 2015. godinu problematizovala ovaj slučaj i zahtijevala potpunu istragu.

Državno tužilaštvo je u roku od dvije sedmice od incidenta optužilo devetoricu zatvorenika zbog napada na zatvorske policajce, a nešto kasnije i jednog pripadnika zatvorske policije zbog prebijanja jednog zatvorenika. Od tada do danas nije objavljeno da je bilo ko drugi okrivljen u vezi tog događaja, dok je tužilaštvo u međuvremenu odbacilo optužbe protiv pet prvobitno optuženih zatvorenika za napad na policajce. Istraživači naših organizacija razgovarali su u proteklih deset mjeseci o incidentu u ZIKS-u i onome što je uslijedilo sa brojnim svjedocima, koji nisu isključivo bili zatvorenici. O svim našim saznanjima o nezakonitom kažnjavanju zatvorenika obaviještavali smo Vrhovnog državnog tužioca u četiri navrata, a poslednji put 29. marta 2015. godine.

ZIKS je u kontekstu incidenta disciplinski kaznio zatvorenike koji su napali zatvorske policajce, kao i dva pripadnika zatvorske policije zbog zlostavljanja jednog zatvorenika. Jedan od tih policajaca je onaj koga je Osnovni državni tužilac u Podgorici jedinog i procesuirao u kontekstu spornog događaja.

Državno tužilaštvo je u slučaju obavještenja o zlostavljanju u zatvoru dužno da sprovede efikasnu i djelotvornu nezavisnu istragu i beskompromisno sankcioniše sve koji su u takvom postupanju neposredno učestvovali, ili koji su ga pomagali ili prikrivali i to bez obzira da li su same žrtve zlostavljanja podnijele krivičnu prijavu ili ne. Više puta je Crnoj Gori od međunarodnih tijela sugerisano da njeni najviši zvaničnici moraju da obezbijede primjenu politike ”nulte tolerancije za torturu”, ali se i dalje dešava suprotno.

Podsjećamo da:

• niko nije kažnjen zbog masovnog prebijanja pritvorenika u ZIKS-u 1.9.2005;
• nije adekvatno procesuirano ni kažnjeno zlostavljanje Igora Milića i Dalibora Nikezića u ZIKS-u, kako je utvrdio i Evropski sud za ljudska prava;
• zbog prebijanja pritvorenice Vladane Kljajić, procesuirane su dvije zatvorske službenice tek kada se umiješao Evropski komitet za sprječavanje mučenja, kada su dobile najblažu moguću, uslovnu osudu;
• ove godine su samo uslovno kažnjeni zatvorski službenici koji su prebili Marka Đurkovića u istražnom zatvoru u ZIKS-u, a i to zato što je Đurković insistirao na tom postupku, koji je od početka pratila Akcija za ljudska prava.

Ombudsman nema ovlašćenja da procesuira bilo koga, ali je njegovo detaljno mišljenje i kao Nacionalnog preventivnog mehanizma za sprječavanje mučenja da su službenici ZIKS-a u januaru sproveli torturu i drugo zlostavljanje nad trinaestoricom zatvorenika od izuzetnog značaja. Međutim, mišljenje Ombudsmana je stiglo mnogo kasnije nego što se očekivalo. Jutro nakon incidenta, 15. januara 2015, obratili smo se usmeno, a zatim i pismom Ombudsmanu, apelujući na njega da se vrati u zatvor i ponovo posjeti konkretne zatvorenike, posle prvobitne posjete koju je obavio odmah posle incidenta. Iako Ombudsman navodi da je postupanje upravo pokrenuto tim pismom, na pismo je odgovorio čak tri i po mjeseca kasnije, 27. aprila 2015. navodeći da ispituje slučaj i da će nas o ishodu ispitnog postupka obavijestiti. Obavještenje od Ombudsmana o ishodu tog postupka dobili smo tek 24. novembra, više od 10 mjeseci nakon incidenta.

NVO Akcija za ljudska prava i Juventas sprovode projekat ”Usmjeravanje zatvora ka zajednici” uz podršku EU i Britanske ambasade, u okviru koga se vrši i kontinuirani monitoring poštovanja ljudskih prava u zatvoru posebno u odnosu na sprječavanje torture i drugog zlostavljanja.

Tea Gorjanc-Prelević,  izvršna direktorica NVO Akcija za ljudska prava

Ivana Vujović, izvršna direktorica NVO Juventas