Građani Herceg Novog nemaju dovoljno informacija o ratnom zločinu deportacije bosansko-hercegovačkih izbjeglica iz maja 1992. godine i sudskim presudama povodom ovog događaja. Oni koji su infomisani, ovakvu akciju ocjenjuju i nehumanom, nepravednom i čak izdajničkom.

Ohrabrujuće je to što čak 77% ispitanika prepoznaje značaj uključivanja lekcija o ratnim zločinima i drugim teškim kršenjima ljudskih prava u obrazovni sistem Crne Gore, dok se skoro polovina (47,8%) slaže da je važno obilježiti mjesta svih ratnih zločina kako se oni u budućnosti ne bi ponavljali.

Podijeljeni su stavovi oko podizanja spomenika žrtvama deportacije bosansko-hercegovačkih izbjeglica ispred Centra bezbjednosti u Herceg-Novom, pa je tako nešto malo više onih (33,2%) koji to podržavaju od protivnika takve inicijative (30%), dok najveći broj ostaje neutralan (36.6%), tj. nema stav jer smatraju da nemaju dovoljno informacija.

Izostanak činjenica o ovom ratnom zločinu u formalnom obrazovnom sistemu uz brojne dezinformacije, kao i talas negativnog istorijskog revizionizma u Crnoj Gori, za posljedicu ima i krajnje upozoravajući podatak da trećina ispitanika smatra da je deportacija bila sasvim ili djelimično opravdana, pri čemu 29.4% smatra da je bila sasvim opravdana, a 3.8% djelimično. Svega petina ispitanih građana (19.5%) jasno izražava stav da deportacija nije bila opravdana. Skoro polovina (47.3%) cijeni da nemaju dovoljno informacija da bi se o tome odredili.

Ovo potvrđuje i činjenica da najveći stepen informisanosti o ovom ratnom zločinu pokazuju stariji građani Herceg Novog, posebno oni iznad 65 godina (90.8%). Oni znaju da su deportovane izbjeglice bile civili (58.2%), upoznali su lično neku žrtvu deportacije ili člana porodice deportovanih (17.7%) i podržavaju podizanje spomenika ispred Centra bezbjednosti u Herceg Novom (47.1%).

To je, u najkraćem, pokazalo istraživanje javnog mnjenja, koje je za potrebe NVO Akcija za ljudska prava (HRA), od 11. do 18. maja ove godine sprovela agencija DAMAR, na reprezentativnom uzorku punoljetnih stanovnika opštine Herceg Novi. Cilj istraživanja HRA je bio da utvrdi stavove i mišljenja građana Herceg Novog o ratnom zločinu “Deportacija izbjeglica” i njihovoj spremnosti da podrže podizanje spomenika žrtvama ispred CB Herceg-Novi.

Podsjećamo,  crnogorska policija je u maju i junu 1992. godine, nezakonito uhapsila najmanje 66 Muslimana iz Bosne i Hercegovine, koji su u Crnu Goru izbjegli od rata u BiH, a zatim ih isporučila njima neprijateljskoj vojsci Srpske Republike na teritoriju BiH, koja je najveći broj njih likvidirala. Samo dvanaestoro je uspjelo da preživi izručenje u koncentracione logore. Pored Muslimana iz BiH, na teritoriji Crne Gore je istovremeno uhapšeno i 33 izbjeglica iz BiH srpske nacionalnosti, koji su vraćeni u Republiku Srpsku radi mobilizacije. Za razliku od izbjeglih Muslimana, deportovane izbjeglice srpske nacionalnosti nijesu tretirane kao taoci, niti je poznato da je neko od njih smrtno stradao od neposrednih posljedica deportacije.

Najveći broj uhapšenih izbjeglica doveden je u Centar bezbjednosti Herceg-Novi, koji je služio kao sabirni centar, odakle su organizovano, autobusima, transportovani 25. maja u koncentracioni logor KPD Foča, a 27. maja na neutvrđenu lokaciju u istočnoj BiH, na teritoriju tadašnje Srpske Republike (naknadno nazvane Republika Srpska). Svi Muslimani deportovani autobusom 27. maja 1992. godine ubijeni su vjerovatno istog dana i njihova tijela su bačena u rijeku Drinu. Još uvijek nijesu pronađeni posmrtni ostaci svih žrtava. Ostale muslimanske izbjeglice su takođe krajem maja 1992. uhapšene u Baru, Podgorici ili u području blizu granice sa BiH i deportovane pojedinačno neposredno u logor u Foču ili su predate agentima Srpske Republike, poslije čega im se gubi svaki trag.

Iako je samo 3,2% ispitanika izjavilo da nije upoznato sa činjenicama u vezi sa deportacijom, više od polovine ne zna da su deportovane izbjeglice bile civili (52.5%), skoro polovina nema dovoljno informacija na osnovu kojih bi formirala mišljenje da li je ova akcija bila opravdana ili ne (47.3%), što utiče i na najveći pojedinačni procenat ispitanika koji su neutralni (36.6%), tj. nemaju stav po pitanju postavljanja spomenika žrtvama deportacije ispred CB Herceg Novi.

HRA, Centar za građansko obrazovanje (CGO), Centar za žensko i mirovno obrazovanje – ANIMA i aktivista za ljudska prava, Aleksandar Saša Zeković, od 2011. godine insistiraju na podizanju spomenika žrtvama deportacije, želeći da tako ispune i želju porodica stradalih izbjeglica, od kojih neke još uvijek tragaju za posmrtnim ostacima svojih najmilijih.

Za podizanje spomen-obilježja je neophodno da lokalna samouprava usvoji predlog programa o podizanju spomen-obilježja i da ga uputi na odobrenje Ministarstvu kulture i medija.

Godine 2015, predsjednik Skupštine Opštine Herceg Novi, Dejan Mandić, saopštio je da Herceg Novi nije spreman da podrži inicijativu za podizanje spomen-obilježja žrtvama Deportacije. Te godine je inicijativa iznijeta na glasanje, ali nije dobila potrebnu većinu. Većina odbornika je bila uzdržana (DPS, Izbor, Novska lista) ili su bili odsutni (SNP, Klub Demokrata). Za inicijativu su glasali odbornici SDP-a Dragan Šimrak i Milica Berberović, kao i odbornica građanske liste Izbor, Jovana Šijaković.

Inicijativu smo ponavljali svake godine na memorijalnim skupovima 25. maja ispred zgrade Centra bezbjednosti Herceg Novi, i slali smo je i pojedinačno svim odbornicima.

Ove godine, zajedno sa Bošnjačkim vijećem, inicijativu smo uputili predsjedniku opštine Herceg Novi, Stevanu Katiću, i predsjedniku Skupštine Opštine Ivanu Otoviću, i svim odbornicima u lokalnom parlamentu HN, od kojih do danas nismo dobili nikakav odgovor.

I Savjet za građansku kontrolu rada policije je ponovo pozvao predsjednika Skupštine opštine Herceg Novi Ivana Otovića da se založi za podizanje spomenika žrtvama deportacije. Otović već dvije godine ne odgovara na pitanja Savjeta da li se Skupština Opštine Herceg Novi izjašnjavala o uvrštavanju ove inicijative u Program za podizanje spomen-obilježja i sa kakvim ishodom.

Ovo istraživanje je proizvedeno uz pomoć projekta Podrška EU izgradnji povjerenja na Zapadnom Balkanu, koji finansira Evropska unija a sprovodi Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP). Sadržaj ovog istraživanja je isključiva odgovornost Akcije za ljudska prava i ne odražava nužno stavove Evropske unije niti UNDP-a.

O ovom slučaju se možete detaljnije informisati u publikacijama HRA:

• “Protiv zaborava – iskazi svjedoka u suđenjima povodom ratnih zločina”
• “Primjena Strategije za istraživanje ratnih zločina Državnog tužilaštva Crne Gore (2015-2021)”
• “Suđenja za ratne zločine u Crnoj Gori (2009-2015)”
• “Naknada štete žrtvama ratnih zločina u Crnoj Gori”

kao i u publikaciji Centra za građansko obrazovanje koja sadrži optužnicu i presude iz krivičnog postupka: “Proces suočavanja s prošlošću u Crnoj Gori – Slučaj “Deportacija” i knjizi “Kobna sloboda” autora Šekija Radončića, izdanje Fonda za humanitarno pravo, Beograd, 2005.