Ovog maja se navršava 28 godina od kako je u Crnoj Gori izvršen još uvijek nekažnjen zločin protiv izbjeglica iz Bosne i Hercegovine, poznat kao Deportacija izbjeglica.

Danas, 25. maja, u podne, ispred Centra bezbjednosti Herceg-Novi, odakle je većina nezakonito uhapšenih izbjeglica 25. i 27. maja 1992. godine organizovano deportovana u smrt, predstavnici nevladinih organizacija Akcija za ljudska prava (HRA), Centra za građansko obrazovanje (CGO), Centra za žensko i mirovno obrazovanje – ANIMA, Savjeta za građansku kontrolu rada policije, predstavnica političke stranke Demokratska Crna Gora (Demokrate) – Tatjana Crepulja, predstavnik Socijaldemokratske partije Crne Gore (SDP) – Dragan Šimrak, predstavnik Građanskog pokreta URA – Milovan Badžar, predstavnici partije Alternativa Crna Gora – Katarina Vuković i Vesko Pejak, i građani Blažo Krivokapić, Željko Vušurović i Nebojša Mandić položili su cvijeće i odali počast stradalim žrtvama. Prisustvovali su i sin Alen i unuk Osmo Osma Bajrovića, čovjeka koji je nestao posle deportacije iz Herceg-Novog u Srpsku republiku u BiH, i kome se grob ne zna. Prvi put ove godine skupu je prisustvovao i načelnik Centra bezbjednosti Herceg Novi Goran Banićević.

Poštujući zabranu javnih okupljanja (tj. skupova preko 20 osoba), koja je još na snazi, ove godine nismo uputili javni poziv za ovaj memorijalni skup. Prisutni su poštovali fizičku distancu.

Ovo je 16. put po redu da nezvanična Crna Gora odaje počast žrtvama ovog ratnog zločina, a 11. put da se žrtava sjećamo ispred zgrade policije u Herceg-Novom, gdje uporno zahtijevamo i postavljanje memorijalnog obilježja. Na taj način podržavamo prijedlog porodica stradalih žrtava. Smatramo da bi spomenik na tom mjestu doprinio sprječavanju sličnih zločina, tako što bi upozoravao državne službenike da ne smiju sprovesti naređenje za izvršenje ratnog zločina i kršenje ljudskih prava.

I ove godine smo pokazali da ne dopuštamo da se žrtve ovog zločina zaborave, da zahtijevamo utvrđivanje pojedinačne krivične odgovornosti i dostojan memorijal za žrtve.

Podsjećamo da je crnogorska policija u maju 1992. nezakonito uhapsila najmanje 66 civila starosti od 18 do 66 godina, koji su u Crnu Goru izbjegli od rata u Bosni i Hercegovini, i da ih je kao taoce predala vojsci bosanskih Srba pod vođstvom Radovana Karadžića i Ratka Mladića da im posluže za razmjenu ratnih zarobljenika. O ovoj činjenici svjedoči više pisanih dokumenata.

Iz zgrade policije u Herceg-Novom u maju 1992. godine organizovano su deportovane dvije veće grupe izbjeglica, koji su prethodno nezakonito uhapšeni na crnogorskom primorju. Svi deportovani 27. maja 1992. su odmah ubijeni, dok je grupa deportovanih 25. maja upućena u koncentracioni logor u Foči (KPD), od njih je samo nekolicina uspjela da preživi teško mučenje. Još uvijek nisu pronađena tijela svih žrtava deportovanih iz Herceg-Novog 27. maja 1992. godine, niti se pouzdano zna mjesto na kome su ubijeni.

Žrtve ovog zločina su nesporne, Crna Gora je skoro svim njihovim porodicama posle četvorogodišnjeg suđenja na osnovu sudskog poravnanja platila naknadu štete zbog nezakonitog djelovanja crnogorske policije sa tragičnim posljedicama. I pravosnažnom krivičnom presudom u Crnoj Gori, kao i presudom Haškog tribunala u predmetu Krnojelac (upravnik logora u Foči) utvrđeno je da su izbjeglice nezakonito uhapšene u Crnoj Gori i izručene kao taoci ili ratni zarobljenici njima neprijateljskoj vojsci bosanskih Srba.

Međutim, sporno je to što sudovi u Crnoj Gori u svemu tome nisu imali snage da prepoznaju ratni zločin i da ga odgovarajuće kazne. Presudom Višeg suda u Podgorici (pravosnažna od 17. maja 2013, kada ju je potvrdio Apelacioni sud Crne Gore) devetorica optuženih bivših službenika policije, MUP-a i Državne bezbjednosti oslobođeni su optužbe za ratni zločin protiv civilnog stanovništva jer, navodno, nisu imali status ”pripadnika strane u sukobu u BiH”, pa čak ni onih ”koji su bili u službi strane u sukobu u BiH”, a koji im je, prema pogrešnom tumačenju crnogorskih sudova, bio neophodan da bi se moglo smatrati da su izvršili ratni zločin. Naknadno je i ekspert Evropske unije, italijanski tužilac i međunarodni sudija Mauricio Salustro, istakao da je takvo tumačenje pogrešno, nepoznato u međunarodnom humanitarnom pravu i praksi. Od 2014. godine i Evropska komisija u svojim izvještajima o Crnoj Gori ponavlja da su presude u predmentima ratnih zločina sadržale pravne greške i pogrešnu primjenu međunarodnog prava. Grupa majki, ćerki i sestara stradalih žrtava je protiv Crne Gore podnijela predstavku Evropskom sudu za ljudska prava zbog toga što Crna Gora nije obezbijedila krivičnu pravdu u ovom slučaju i poštovala ljudsko pravo na život i zabranu mučenja. Analizu krivičnog suđenja u ovom predmetu koji je okončan oslobađajućim presudama pogledajte u izvještaju HRA “Suđenja za ratne zločine u Crnoj Gori”.

Istraživanje javnog mnjenja, koje je CGO sproveo ove godine u februaru, pokazalo je da je deportacija izbjeglica najprepoznatljiviji ratni zločin čiji su počinioci iz Crne Gore. Dominira stav i da crnogorsko pravosuđe nema kapaciteta da procesuira ratne zločine. Najveći broj ispitanika je uvjeren u krivicu crnogorske policije za slučaj deportacije (52%).

HRA, CGO i ANIMA i predsjednik Savjeta za građansku kontrolu rada policije, Aleksandar Saša Zeković, na skupu u Herceg-Novom su ponovili tri inicijative:

• Skupštini Crne Gore, njenom predsjedniku, Ivanu Brajoviću, i svim šefovima poslaničkih klubova, da se proglasi Dan sjećanja na žrtve zločina deportacije izbjeglica 1992. godine;
• Opštini Herceg-Novi, predsjedniku Skupštine Opštine, Stevanu Katiću i odborničkim klubovima, da se podigne spomen obilježje žrtvama deportacije izbjeglica 1992. godine ispred Centra bezbjednosti Herceg-Novi;
• Direktoru Uprave policije, Veselinu Veljoviću, da crnogorska policija javno izrazi žaljenje i uputi izvinjenje porodicama stradalih žrtava i preživjelima zločina deportacije, zbog nezakonitog i nečovječnog postupanja prilikom hapšenja i izručivanja izbjeglica njima neprijateljskoj vojsci Srpske Republike BiH. Ministar unutrašnjih poslova Mevludin Nuhodžić se javno oglasio 2018. godine i saopštio da ,,deportaciju izbjeglica treba posmatrati iz perspektive nevinih žrtava” i iskazao ,,duboko žaljenje zbog njihovog stradanja“ i ,,saosjećanje sa bolom njihovih porodica”.

Ponovo smo apelovali i na Specijalno državno tužilaštvo, pod vođstvom Milivoja Katnića, da obezbijedi da se zločin procesuira u skladu sa međunarodnim humanitarnim pravom i dokumentovanim činjenicama, kako je predviđeno Strategijom za istraživanje ratnih zločina iz 2015. godine.

Tea Gorjanc Prelević, izvršna direktorica Akcije za ljudska prava (HRA)

Daliborka Uljarević, izvršna direktorica Centra za građansko obrazovanje (CGO)

Ervina Dabižinović, koordinatorka Centra za žensko i mirovno obrazovanje ANIMA

Aleksandar Saša Zeković, predsjednik Savjeta za građansku kontrolu rada policije

Tea Gorjanc Prelević, izvršna direktorica NVO Akcija za ljudska prava

Tatjana Crepulja, Demokratska Crna Gora

Milovan Badžar, Građanski pokret URA

Ljupka Kovačević, ANIMA

Aleksandar Saša Zeković, predsjednik Savjeta za građansku kontrolu rada policije

Dragan Šimrak, predstavnik Socijaldemokratske partije Crne Gore (SDP)

Vesko Pejak, predstavnik partije Alternativa Crna Gora

Tamara Milaš, saradnica na programima u Centru za građansko obrazovanje (CGO) i portparolka Koalicije za REKOM u Crnoj Gori