Vlast nespremna da procesuira ratne zločine; političari iz 90-ih da se povuku

Više od polovine anketiranih građana (53.6%) smatra da aktuelna vladajuća koalicija u Crnoj Gori ne želi rasvjetljavanje ratnih zločina koje su počinili crnogorski građani. Još veći procenat ispitanika (56.7%) je uvjeren da samo spoljni pritisak može podstaći procesuiranje ratnih zločina pred domaćim sudovima.

Čak dvije trećine ispitanika (67.1%) je ocijenilo da u političkom životu ne treba da učestvuju političari koji su bili na vlasti u vrijeme ratnih zločina 90-ih.

Istovremeno, više od polovine (50.7%) smatra da utvrđivanje činjenica o ratovima i ratnim zločinima doprinosi uspostavljanju boljih odnosa u zemljama bivše SFRJ, a velika većina (73.1%) da je za bolju budućnost neophodno njegovanje sjećanja i na događaje iz bliske prošlosti koje bi svi najradije zaboravili.

To je, u najkraćem, pokazalo istraživanje javnog mnjenja, koje je za potrebe NVO Akcija za ljudska prava (HRA), od 9. juna do 1. jula obavila podgorička agencija DeFacto Consultancy, na reprezentativnom uzorku od 1000 osoba u Crnoj Gori. Cilj istraživanja HRA je bio da utvrdi stavove crnogorskih građanki i građana o ratovima na prostoru bivše Jugoslavije od 1991. do 1999. godine i o procesuiranju zločina koji su u ratovima izvršeni.

Kada je riječ o ratnim zločinima na teritoriji Crne Gore, rezultati su pokazali da među opredijeljenim ispitanicima, većina od 41.1% smatra da dosadašnja suđenja pred domaćim sudovima nisu zadovoljila načelo pravičnosti i da nisu donijela pravdu žrtvama. Suprotno mišljenje dijeli tek 17.2% građana.

Podsjetimo, pred crnogorskim sudovima bilo je sedam suđenja za ratne zločine počinjene na teritoriji Crne Gore, koji su poznati kao slučajevi: „Klapuh“, „Štrpci“, „Deportacija”, „Morinj”, „Bukovica“, „Štrpci”, „Kaluđerski Laz” i, posljednje, suđenje Vladu Zmajeviću za zločine na Kosovu. Skoro polovina ispitanika smatra da crnogorski državni tužioci i sudije nisu spremni da procesuiraju odgovorne za ratne zločine. Kao glavni razlog za to, ubjedljiva većina od 65.1% anketiranih navodi „zavisnost od vlasti”, dok 37.4% ispitanika ocjenjuje da uzrok leži u njihovom nedovoljnom znanju.

Većina nedovoljno informisana o ratovima 90-ih

Da su potpuno ili uglavnom informisani o ratnim dešavanjima na prostoru bivše SFRJ (Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije) ili bivše SRJ (Savezne Republike Jugoslavije, koju su činile samo Srbija i Crna Gora) tvrdi 40,7% anketiranih. Većina od 57.9% ispitanika koji „nisu informisani“ ili su „djelimično informisani o ratnim zločinima 90-ih na prostoru SFRJ“, to najčešće obrazlažu time da ne žele da se prisjećaju tih događaja (52.4%), a 47.7% ispitanika da ih ta tema „ne interesuje”. Što su ispitanici mlađi, to su manje zainteresovani. Najviše ispitanika (45,4%) je prepoznalo medije kao najuticajnije za formiranje njihovog mišljenja o ratnim zločinima.

Kao najodgovornije za ratove, najviše anketiranih (27.2%) označilo je „predsjednike republika bivše SFRJ“. Samo 5.5% smatra da je za ratove najodgovorniji Slobodan Milošević, bivši predsjednik Srbije i SR Jugoslavije, a 2.6% da su podjednako odgovorni Milošević, Franjo Tuđman (predsjednik Hrvatske) i Alija Izetbegović (predsjednik Bosne i Hercegovine).

Prve asocijacije ispitanika na ratove ’90-ih su „užas“, „raspad SFRJ“, „stradanje“ i „siromaštvo – glad“. Na pojam „ratni zločini“, najčešće asocijacije su „ubistva civila i nedužnih ljudi”, a odmah zatim Srebrenica. Događaji u toj nekadašnjoj bosansko-hercegovačkoj enklavi, koja je bila pod zaštitom Ujedinjenih nacija (UN), prva su asocijacija koju ispitanici samostalno povezuju sa pojmom ratnog zločina u bivšoj Jugoslaviji. Zbirno, najveći broj ispitanika (90.7%), prepoznaje Srebrenicu kao ratni zločin, a zatim zločine na Kosovu 1998-1999. godine (87.5%), napad na Dubrovnik (83.1%), zločin u Štrpcima (81.7%), NATO bombardovanje (80.7%), opsadu Sarajeva (79.1%), opsadu Vukovara (78.9%), akciju „Oluja“ (78.0%), deportaciju BiH izbjeglica (64.9%), zlostavljanje u vojnom logoru u Morinju (63.2%), zločine u Bukovici (58.5%), ubistvo civila u Kaluđerskom Lazu (55.8%), dok 12.8% nije čulo za ove događaje.

Više od polovine anketiranih (50.7%) ocjenjuje da utvrđivanje činjenica o ratovima i ratnim zločinima iz 90-ih doprinosi uspostavljanju boljih odnosa u zemljama bivše SFRJ.

Najveći broj ispitanika smatra da su dva naroda koja su pretrpjela najveći broj žrtava Muslimani/Bošnjaci i Srbi. Ovaj stav je pretežno povezan s nacionalnošću ispitanika, 71.4% Muslimana smatra da su Muslimani/Bošnjaci imali najviše žrtava, dok 64.2% Srba smatra da su ih imali Srbi. S druge strane, Crnogorci smatraju da su Muslimani (42.6%) i Srbi (32.1%) imali najviše žrtava, a Albanci da su najviše imali Muslimani (63.5%). Što se tiče stavova o narodu čiji su pripadnici izvršili najviše zločina, ispitanici su u najvećoj mjeri bili uzdržani i to nisu htjeli da navedu ili su rekli da odgovor ne znaju (29.7%). Kod onih koji su se izjasnili, dominiraju stavovi da su najviše zločina izvršili Hrvati (21.7%) i Srbi (21.0%).

Da se u ratovima na prostoru SFRJ i SRJ dogodio genocid smatra 67.9% ispitanika (tako misli 79.2% onih koji se identifikuju kao Muslimani ili Bošnjaci, 70% Crnogoraca, 68.6% Albanaca i 62.4% onih koji se identifikuju kao Srbi). Od tog broja, najviše onih koji su se samostalno izjasnili da se u Srebrenici dogodio genocid (32.1%) tvrde da su žrtve bili Bošnjaci, odnosno Muslimani, a počinioci Srbi.

Nerazumijevanje uloge Crne Gore u ratovima 90-ih

Stavovi o ulozi Crne Gore u ratovima na prostoru SFRJ odražavaju nedovoljnu informisanost o bližoj istoriji. Da se Crna Gora branila smatra 24.2% ispitanika, da je bila agresor smatra 16.2% (mnogo više muškaraca dijeli ovaj stav – 21.8%, nego žena – 9.4%), da uopšte nije učestvovala u ratovima smatra čak 16.1%. Preostali ispitani, njih 7%, smatraju da je samo „učestvovala“, da je „bila i agresor i da se branila“ 1.7%, da je bila „neutralna“ 1.3%, da je „prisiljena da učestvuje u ratovima“ 1%, a da se „ništa nije pitala“ smatra najmanje – 0.6% ispitanih.

Skoro polovina ispitanika (49.4%) nije čula da su državljani Crne Gore izvršili ratne zločine u bivšoj SFRJ. Na pitanje znaju li ime i prezime nekog crnogorskog državljanina optuženog ili osuđenog za ratne zločine, ispitanici su u najvećem broju rekli da ne znaju (68.3%), dok ih se najviše (7.9%) sjetilo generala Pavla Strugara (osuđenog pred Haškim tribunalom zbog napada na Dubrovnik), a zatim majora Veselina Šljivančanina (2.3%), koga je Haški tribunal osudio za zločine nad hrvatskim zarobljenicima u Vukovaru i Veselina Vlahovića „Batka“ (2.3%) osuđenog za brojne ratne zločine u Sarajevu.

Podijeljeni stavovi o doprinosu Haškog tribunala saznavanju istine o ratovima i zločinima

Negativan stav prema radu Međunarodnog krivičnog suda za ratne zločine u bivšoj Jugoslaviji ima više od pola ispitanika (51.6%). Njih 56.4% smatra i da postupanje Haškog suda nije bilo istovjetno prema osumnjičenima različitih nacija. Međutim, podijeljeni su stavovi oko toga da li su suđenja u Hagu doprinijela saznavanju istine o ratovima i zločinima na teritoriji bivše SFRJ, dok 44.4% ispitanika misli da nisu, 42.5% smatra da jesu.

Ratni zločinci, osumnjičeni za ratne zločine, kao i političari koji su bili na vlasti 90-ih ne bi trebalo da učestvuju u političkom životu

U odnosu na politički život, 83.9% ispitanih smatra da osuđeni ratni zločinci ne treba da učestvuju u političkom životu, 78.9% smatra da isto treba da važi i za osumnjičene za ratne zločine, dok je preko dvije trećine (67.1%) ubijeđeno da i političari koji su bili na vlasti u vrijeme ratnih zločina 90-ih ne treba da učestvuju u političkom životu. Za relativnu većinu ispitanika (42.6%), stav političke partije ili političara o ratnim zločinima iz 90-ih utiče na odluku o tome da li za njih glasaju.

Velika većina za njegovanje sjećanja na ratne zločine i spomenike za žrtve

Ispitanici su saglasni da je za bolju budućnost neophodno njegovanje sjećanja i na događaje koje bi svi najradije zaboravili (73.1%), kao i da bi mjesto svakog ratnog zločina trebalo obilježiti spomen pločom ili spomenikom žrtvama (82.2%), s najčešćim obrazloženjem da taj čin znači odavanje počasti žrtvama ratnih dešavanja.

Podaci istraživanja o stavovima građana upućuju na to da suočavanje s ratnim zločinima mora postati prioritet vlasti u Crnoj Gori. Očekujemo da nova vlada to ozbiljno uzme u obzir i uradi sve što je u njenoj nadležnosti. Podsjećamo i da je procesuiranje odgovornih za ratne zločine obaveza države prema domaćem i međunarodnom pravu, neodložan zadatak u sklopu evropskih integracija i moralni dug prema žrtvama, Tea Gorjanc Prelević, izvršna direktorica HRA.

Istraživanje javnog mnjenja sprovela je u junu 2020. godine agencija De Facto Consultancy za potrebe Akcije za ljudska prava (Human Rights Action – HRA) u okviru projekta „Ka pravdi za žrtve ratnih zločina”. Ovaj projekat HRA sprovodi u okviru Regionalnog projekta o ratnim zločinima (RWC) Razvojnog programa Ujedinjenih nacija (UNDP) uz podršku Vlade Velike Britanije.